İttihat ve Terakki’nin Kuruluşu

Osmanlı Devleti 19. yüzyılın sonunda ciddi iç ve dış sorunlarla uğraşmıştır. 1877-1878 Osmanlı Rus Savaş sonrasındaki gelişmeler İmparatorluk coğrafyasının demografik özelliklerinin de değiştiği bir döneme işaret eder. Yeni sorunlarla baş etmek için devlet kapasitesi arttırılırken, bu kapasite artışı da beraberinde yeni hoşnutsuzluklar getirmiştir. II.Abdülhamit döneminde Osmanlı Devleti bir yandan modern devletin altyapısal imkânlarını genişletirken diğer yandan temel haklar ve özgürlükler açısından zor bir dönem geçirmiştir.

Osmanlı Devleti’ni izlediği denge politikası ile ayakta tutmaya çalışan II. Abdülhamit, ülke içinde kendisine yönelmesi muhtemel tüm muhalefet odaklarını konrol etmek ve bastırmak istemiştir. Bu doğrultuda kimi zaman muhalifleri ödüllendirerek yanına çekme kimi zamanda cezalandırma stratejisi izlemiştir. II.Abdülhamit’in tavizsiz ve sert tutumu karşısında siyasal muhalefet, sultanın yetkilerinin anayasa ile sınırlanacağı meşruti bir rejime geçişi tek çıkar yol olarak görmüştür. Muhalefetin esas kaynağı ise daha önce olduğu devletin iyi eğitim görmüş kadrolarıdır. Tanzimat’tan itibaren girişilen modernleşme hamleleri neticesinde oluşan asker ve sivil bürokrasi büyük ölçüde II. Abdülhamit’in her şeyi kontrol etme isteğine tepki göstermiştir.

Osmanlı modernleşmesinin temel gayesi olan devleti korumak ve yaşatmak fikri, II.Abdülhamit karşısında örgütlenen muhalefetin de hareket noktasıdır. Bu çerçevede kayda değer ilk gelişme, 1889’da İttihad-ı Osmani adlı gizli örgütün kurulmasıdır. Örgüt, Askeri Tıbbiye öğrencileri Abdullah Cevdet, İbrahim Temo, Mehmet Reşit, Hüseyinzade Ali ve İshak Sükûti tarafından vücuda getirilmiştir. Aynı dönemde Paris’e giden Ahmet Rıza ise 1895
yılında Meşveret adlı bir gazete çıkararak siyasi faaliyete başlamıştır. Auguste Comte’un pozitivizminden etkilenen Ahmet Rıza, aynı zamanda İttihat ve Terakki’nin Paris şubesinin başına geçmiştir. İttihat ve Terakki meşrutiyetin ilanı ve Kanuni Esasi’nin yeniden yürürlüğe konmasını talep eden bir siyasi hareket olarak örgütlenmiştir. İstibdat rejimi olarak gördükleri II. Abdülhamit iktidarını sınırlandırmak temel hedefleridir. İttihat ve Terakki, pozitivizmin şiarı “düzen ve ilerleme” sloganından ilham almıştır.

İttihat ve Terakki, 1895’i takiben kendi kuruluş nedenlerini nizamnamesine yazmıştır. Örgütün öncelikle siyasi ve hukuki düzene dair bir durum tespiti yaptığı söylenebilir. Buna göre Osmanlı’nın mevcut hükûmeti; eşitlik, özgürlük ve adalet gibi temel ilkeleri çiğnemektedir. Osmanlı vatandaşlarını hükûmete karşı uyarmak için kurulduğunu ileri süren İttihat ve Terakki, II.Abdülhamit’i doğrudan anmamakla birlikte sultanı işaret edecek bir şekilde eleştirilerini sıralamıştır. İttihat ve Terakki, kendi amacını meşveret sisteminin geri getirilmesi, insan hakları ihlallerinin sona erdirilmesi ve ilerlemenin önündeki engellerin kaldırılması olarak tanımlamıştır.

İttihat ve Terakki’nin muhalefeti sultan tarafından hoş karşılanmamış ve özellikle 1896 yılında İttihat ve Terakki kadroları II. Abdülhamit tarafından tasfiye edilmek istenmiştir. Bunun sebebi İttihat ve Terakki’nin II. Abdülhamit’e karşı bir darbe girişiminde bulunmasıdır. Başarısız olan darbe girişimi sonrasında İttihat ve Terakki’nin önde gelen isimleri yakalanmış ve sürgüne gönderilmiştir. Bu gelişmeleri takip eden zaman aralığında II. Abdülhamit ve mutlak monarşi aleyhtarı yurt dışındaki muhalefet bir süreliğine etkinliğini yitirmiştir. II. Abdülhamit’in eniştesi olan Damad Mahmud Paşa’nın hükûmetle yollarının ayrılması ve çocuklarıyla birlikte yurt dışına çıkışı ise muhalefetin canlanmasında etkili olmuştur. Çünkü Paşa’nın oğullarından Prens Sabahaddin yurt dışında II. Abdülhamit’i eleştiren ve alternatif siyaset üreten önemli isimlerden biri olacaktır.