İletişim kanalları, araçları ve teknolojilerindeki hızlı değişim ve dönüşüm insanların, toplumların, ülkelerin ve topyekûn dünyanın değişimine neden olmaktadır. Bu değişimlerin dünya üzerinde etkilerini olumlu ve olumsuz anlamda okuyabilmek mümkündür. Haber ajanslarını bu değişim ve dönüşümlerin hem sonucu hem de geliştiricisi olduğu iddia edilebilir. Hemen her ülkenin kendi tarihsel dinamikleri içerisinde gelişen ulusal haber ajansları bulunmaktadır. Türkiye’de var olan ulusal haber ajanslarının faaliyet ve gelişimleri, haber toplama ve dağıtma kapasiteleri küresel dönüşümler göz önüne alınarak değerlendirilmelidir.
AJANS HABERCİLİĞİ
Haber ajansları, ideal anlamda bakıldığında haber toplama ve dağıtma hizmetini yerine getirirken tarafsız ve güvenilir olmalıdır. Ajans habercisinin görevi araştırarak gerçek verileri bir araya getirip sunmaktır; kanaatleri pazarlamak değildir. Servis edilen haberlerin haber değeri taşıması, kesin bilgi içermesi, doğru olması ve eksik yönünün bulunmaması ajans haberciliğinin özellikleri arasındadır. Ancak literatürde haber ajanslarının öne çıkan en temel özellikleri şunlardır:
Güvenilirlik: Haberin gerçek olması, dürüst ve doğru biçimde oluşturulması haberin güvenirliliği için gereken unsurlardır ve hızlı habercilikten önce bir haberde bulunması gereken temek özelliktir. Haberde, önemsiz olay ve bilgilere yer vermemek, haberi kesinlikle bir kaynak göstererek sunmak, basit-anlaşılır ve açık bir dil kullanmak, üstü kapalı-muğlak ifadeler kullanmamak gibi unsurlar haberin güvenirliliğini arttıran özelliklerdir.
Tarafsızlık: Haber ajanslarının aboneleri ya da müşterileri çeşitli görüşlere sahip, değişik yayın ilkeleri ve politikaları uygulayan kuruluş ve kişilerdir. Bu nedenle haberlerini objektif işlemek ve vermek zorundadırlar. Ajans haberciliğinde tarafsızlığa gerekli özen gösterilmezse, doğruluk ilkesi zedelenir. Haberde dengelilik esasına göre, habere konu olan olayda taraf olanların tümünün görüşlerine yer verilmesi, haberin ad-unvan-sayı gibi maddi gerçeklere daha fazla yer vermesi ve gazetecinin görüşleriyle kaynağın görüşlerinin birbirinden ayrılması, daha doğru bir ifadeyle tırnak işareti kullanarak kaynağın düşüncesinin verilmesi tarafsızlık ilkesini güçlendiren unsurlar olarak kabul edilmektedir.
Hızlılık: Haberin “ilk” ve doğru biçimde servis edilmesi ajans haberciliğinin hızlılık ilkesine denk gelmektedir. İletişim teknolojilerindeki dönüşümler ajans haberciliğinin hız konusunda ilerlemesini sağlamıştır. Anında haberdar etme gibi bir avantajı bulunmakla birlikte yayına yetiştirme kaygısı haberin kısa tutulmasına, kimi zaman bilgi eksikliği taşımasına neden olmaktadır. Haberde hız ilkesi, haberin doğru, dürüst, eksik bilgi içermeyen tarafsızlık ilkelerinin önüne geçmemeli ve onlara zarar vermemelidir.
OSMANLI DEVLETİ’NDE AJANS HABERCİLİĞİ
Osmanlı devleti döneminde 1910’larda başlayan ajans haberciliği, Türkiye’de Cumhuriyetin ilanından sonra devam etmiş ve başta AA (Anadolu Ajansı) olmak üzere faaliyetlerini genişleterek sürdürmüştür.
Dünyadaki ilk haber ajansı olan Agence Havas’ın 1835 yılında kurulduğu düşünüldüğünde, Osmanlı’nın ulusal nitelikte bir haber ajansı kurma girişimlerinde oldukça geç kaldığı bir gerçektir. Osmanlı Devleti’nde ilk yerli haber ajansı kurulmadan önce, 1850-1910 arasında, yabancı haber ajanslarının Osmanlı’daki gelişmelerle yakından ilgilendiklerini söylemek mümkündür. 1854 yılında, Kırım Savaşı esnasında, Agence Havas İstanbul’da bir muhabir görevlendirmiştir. Hindistan yolu üzerindeki İstanbul’un önemli konumunu fark eden İngiliz Reuter Ajansı da, kente özel bir muhabir göndermiştir. Continental Telgraf Şirketi-Ajansı (Wolff) da, İstanbul’da bir muhabir görevlendirmiş, böylece İstanbul uluslararası haber ajansları için önemli bir merkez olmuştur. Reuter(s), Havas ve Wolff’un kendi aralarında
anlaşarak dünyayı bölüşmeleri sonucunda Osmanlı Devleti ile Mısır “ortak haber bölgesi” sayılmıştır.
Osmanlı Telgraf Ajansı (1911-1914)
Osmanlı Devleti’nde ilk yerli haber ajansı 1911 yılında kurulmuştur. Osmanlı Telgraf Ajansı (Agence Télégraphique Ottomane) adını taşıyan bu ajans, daha çok ticari hedefler üzerinde durmuş, Havas ve Reuter ile anlaşma yaparak onların haberlerini Osmanlı’da yayma yetkisini almıştır. Aslında Reuter ve Havas’ın Osmanlı’da bir uzantısı olarak faaliyet gören ajans, İngiltere ve Fransa’nın propagandasını yaptığı gerekçesiyle 1914 yılında kapatılmıştır.
Osmanlı Millî Telgraf Ajansı (1914-1918)
Osmanlı Devleti’nde millî bir haber ajansı kurmak amacıyla gerçekleşen ikinci girişim Osmanlı Millî Telgraf Ajansı’dır. 1914 yılında kurulmuştur. Ajans, bir önceki deneyimde olduğu gibi güdümlü kalmış, Alman- Avusturya haber ajanslarının haberlerinin yanı sıra Alman haber alma servislerinden sağlanan bültenleri yayımlamış ve bu faaliyetleri nedeniyle 1919 yılında kapatılmıştır.
Türkiye Havas-Reuters Ajansı (1920-1922)
Türkiye Havas-Reuter Ajansı, I. Dünya Savaşı sonrası işgalci devletlerin Türkiye’deki haber akışını kontrol etmek ve daha çok kendi haberlerini yapmak-yaygınlaştırmak amacıyla 1920 yılında kurdukları bir haber ajansıdır. Fransızların ve İngilizlerin kontrolünde faaliyet gösteren ajans Millî Mücadele döneminde taraflı yayınlar yapmıştır.
TÜRKİYE’DE HABER AJANSLARI
Osmanlı Devleti döneminde haber ajansı kurma faaliyetlerinin çok geç başlamıştır. Ülkenin millî menfaatlerine uygun habercilik anlayışı bu dönemde gerçekleşmemiştir. Türkiye’de haber ajanslarının öncüsü olan Anadolu Ajansı, günümüzde küresel rekabet içinde Türkiye’ye ilişkin gündeme getirilecek konularda haber toplama ve dağıtma hizmetini yerine getirmektedir. Anadolu Ajansı’ndan sonra birçok irili-ufaklı haber ajansının Türkiye’de kurulduğunu görmekteyiz. Ancak bu haber ajanslarının yeterli büyüklükte ve güçte olduğunu söyleyemeyiz. Özellikle 1990’lı yıllarda Türkiye’deki haber ajanslarının sayısında bir artış görmekteyiz. Bu dönemde birçok kitle iletişim aracına, televizyon kanallarına, radyo istasyonlarına, gazete ve dergilere sahip olan yeni medya patronları, gruplar ya da holdingler oluşmuştur. Yeni medya grupları ellerinde bulundurdukları gazete, radyo ve televizyonların haber ihtiyaçlarını gidermek üzere haber ajansı kurmaya yönelmiştir.
Anadolu Ajansı (AA)
Kurtuluş savaşı yıllarında, 6 Nisan 1920’de kurulan Anadolu Ajansı, Cumhuriyetle yaşıt hatta ondan daha yaşlıdır. Cumhuriyet döneminin tamamına bir anlamda tanıklık eden Anadolu Ajansı, Kuvayı Milliye Hareketi’nin sesini, öncelikle Anadolu’ya ve tüm dünyaya duyurma gereksiniminden doğmuştur. 1 Mart 1925 tarihinde ise “Anadolu Ajansı Türk Anonim Şirketi” ismiyle bir yapılanmaya giden Anadolu Ajansı, özerk bir statüye kavuşturuldu. Bir dönem Cumhuriyet Halk Partisi’ne, daha sonra ise Maliye’ye devredilmiştir. Anadolu Ajansı, günümüzde dünyanın farklı coğrafyalarındaki haberci, foto muhabiri ve diğer çalışanlarıyla, bölgesel ve küresel anlamda kurduğu geniş haber alma ve dağıtma ağıyla, farklı dillerde verdiği hizmetleriyle dünyanın uluslararası ajansları içinde ilk on sırada gösterilmektedir. Bugün Türkiye’deki ulusal gazetelerde yayınlanmakta olan fotoğrafların %63’ü, haberlerin % 40’ı Anadolu Ajansı fotoğraf ve haberlerinden oluşmaktadır. Ayrıca ulusal haber siteleri de, Anadolu Ajansı’nın özel haberlerinin her gün % 89’nu kullanmaktadır. Anadolu Ajansı’nı günümüze ait verilerle değerlendiğimizde ulusal anlamda Türkiye’nin en büyük ve güçlü haber ajansı olduğunu, ayrıca uluslararası anlamda dünyanı ilk on büyük uluslararası haber ajansı içinde olduğunu söyleyebiliriz. Küresel örgütlenme bağlamında gittikçe gelişim ve ilerleme kaydetmesine karşın Anadolu Ajansı’nın, dünyanın ilk üç büyük ya da beş büyük uluslararası haber ajanslarıyla rekabet edecek seviyede olmadığını da belirtmek gerekir.
ANKA Haber Ajansı
ANKA Haber Ajansı, çok sesli haberciliğe katkıda bulunmak amacıyla çok ortaklı bir basın kuruluşu olarak kurulmuştur. 1972 yılında gazeteci-yazar Altan Öymen tarafından kurulan ajans, “Özgür ve Bağımsız Haber Ajansı” imajını ve sloganını öne çıkarmaktadır. Günümüz ekonomik ve teknolojik altyapı gelişimlerine ayak uyduramayan ajans ekonomik sıkıntılar çekmekte, daha çok büyük şehir öncelikli bir haber politikasıyla siyasi ve ekonomi haberleri yapmaktadır.
DOĞAN / DEMİRÖREN HABER AJANSI (DHA)
Doğan Haber Ajansı, Doğan Medya Grubu’na bağlı bir ajans olarak Hürriyet Haber Ajansı (HHA) ve Milliyet Haber Ajansı’nın (MİLHA) birleşmesiyle 1999 yılında kurulmuştur. Doğan Haber Ajansı (DHA), 2018 Mart ayında ana şirket sahibi Erdoğan Demirören olan Demirören Grubuna satılmış ve ismi Demirören Haber Ajansı (DHA) olarak değişmiştir.
İhlas Haber Ajansı (İHA)
İhlas Haber Ajansı, İhlas Holding bünyesindeki TGRT (Türkiye Gazetesi Radyo Televizyonu) ve Türkiye Gazetesi’ne haber kaynağı oluşturmak amacıyla 1993 yılında kurulmuştur. Yurt içindeki yaygın örgütlenmesiyle yerel basının haber ihtiyacını karşılamaktadır.
Diğer Haber Ajansları
Cihan Haber Ajansı (CHA)
Cihan Haber Ajansı (CHA), 1994 yılında kurulmuştur. Millî güvenliğe tehdit oluşturduğu tespit edilen Fethullahçı Terör Örgütüne (FETÖ/PDY) aidiyeti, iltisakı ve irtibatı gerekçesiyle, Feza Gazetecilik ve İpek Medya grubuna ait birçok televizyon, dergi ve radyoyla birlikte 2016 yılında kapatılmıştır.
Türk Haberler Ajansı (THA)
Türk Haberler Ajansı (THA), 1950 yılında özel girişim tarafından kurulmuştur. Türkiye’de 1990’lı yıllarla birlikte medyanın belli ticari kuruluşlar elinde tekelleşmeye başlamasından sonra, her medya kuruluşu kendi ajansını kurmuş ve yayın organlarında kendi ajansının haberlerini kullanmaya başlamıştır. Tekelleşmeyle birlikte oluşan yeni rekabet ortamında Türk Haberler Ajansı, bu dönemde rutin haberleri takip etmekten vazgeçmiş, sadece özel haber üretmeye başlamıştır.
Dr. Öğr. Üyesi İRFAN HIDIROĞLU
