HABERİN TANIMI

Farklı iletişim araçlarının (gazete, radyo, televizyon, internet) ortak faydası olan haber, bir tür olarak dili ve söylemi profesyonel ilkelere dayandırılan bir metindir. Bu hâliyle de evrensel bir nitelik taşımaktadır. Yani gazeteciliğin profesyonel kodlarıyla sarmalanmış haber metni; tıpkı bilimin dili gibi, dilden dile, kültürden kültüre en az değişen bir metin olarak kabul edilmektedir.
Habere ilişkin birçok tanım vardır, ancak evrensel bir tanım yoktur. Hangi paradigmadan bakıldığı haberin tanımını belirleyen en önemli unsurdur. Nitekim haberin nesnel olduğu görüşünde olanlar haberi genel anlamıyla gerçekleri yansıtan, olup bitenlerin olduğu gibi halka aktarıldığı bir metin olarak tanımlarlar. Oysa haberin inşa bir metin olduğunu ifade edenlerin haber tanımı ise, elde edilen bilgilerin belirli bağlamda sunularak gerçekliğin yeniden kurulduğu fikri üzerine temellendirilmiştir.
Haber tanımları incelendiğinde haberin özellikleri arasında genellikle yenilik, nesnellik, tarafsızlık, toplumu ilgilendirme, bilgilendirici, önemli olayları içermesi, anlaşılır bir dille yazılması, alınıp satılan ticari bir ürün olması gibi unsurların ön plana çıkarıldığı görülmektedir. Bunun yanında “…bir yerlerdeki birisinin, basmanızı istemediği veya basmanızı engellemeye çalıştığı şeydir. Gerisi reklamdır.” şeklinde haberin eleştirel olma özelliğini vurgulan tanımlamalarda bulunmaktadır.
Medyanın ekonomi politiği ve haberin inşa bir metin olduğu göz önüne alındığında haberi şu şekilde tanımlamak mümkündür:
“Haber sadece olay ve olguların aktarılması değil, bu olay ve olguların belirli bir bağlama oturtularak içlerinden bazılarının bilinçli olarak seçilip ön plana çıkarıldığı, bazılarının ise yine bilinçli olarak göz ardı edildiği, belli bir ve teknik ile kaleme alınmış inşa metindir.”

HABER DİLİNİN TEMEL UNSURLARI

Haberin hedef kitlesi toplum olduğu için, haber dilinin, gazetecinin sorumluluğu gereği, bir takım özellikleri taşıması gerekmektedir. Bu özellikler; açıklık/anlaşılabilirlik, sadelik, kesinlik/doğruluk, tutarlılık ve inanılırlık şeklinde sıralanmaktadır.

Açıklık

Haber metninde açıklık, belli bir olayı, konuyu, fikri anlaşılır duruma getirerek oluşturulan metnin kolay ve anlaşılır olması durumunu ifade etmektedir. Bunun için haberde yer alan bilgilerde anlam belirsizliği oluşturulmamasına özen gösterilmelidir.

Sadelik

Haber metni edebi bir metin değildir, bu yüzden de süslü kelimeler kullanılmaması gerekir. Haberde sadelikle anlatılmak istenilen; süsten, gösterişten, sözcük oyunlarından ve çoklu çağrışımlardan uzak durarak haberin yazılması ve haberi oluşturan olay, bilgi ve duyguların aktarılmasıdır.

Kesinlik

Kesinlik, haberi oluşturan bilgilerin doğruluğunun araştırılmasını ve haber metninde kesin bir dille yazılmasını ifade etmektedir. Kesinliğin sağlanması, her şeyden önce haberin yazım süreciyle ilgilidir. Muhabir haber için topladığı bilgilerinin doğru olmasından sorumludur. Bunun içinde haberle ilgili gerekli araştırmayı yapmakla yükümlüdür.

Tutarlılık

Tutarlılıkta kastedilen şey, haberi oluşturan bilgilerin sistemli ve mantıklı bir bütün oluşturmasıdır. Haberde yer alan ifade ve cümlelerin birbiriyle çelişmemesi gerekir. Bunun için de her bir cümle ve paragrafın birbiriyle bağlantılı olması ve belirli bir anlam bütünlüğü taşıması önemlidir.

İnanılırlık Haberde kullanılacak bilgilerin bir kaynağa dayandırılması, haberin inanılırlığını artırmaktadır. Bu noktada haberin dayandırıldığı kaynağın niteliği önem taşımaktadır. Her ne kadar kaynağın statüsü, unvanı vb. unsurlar inanılırlığı desteklese de, kaynakta aranması gereken asıl nitelik, haberin konusu bağlamında uzmanlığıdır. Habere konu olan olay ya da kişiyle direk ilgili veya o konuyla ilgili birikimi olan haber kaynaklarını tercih etmek haberin inanılırlığını artıracaktır.

HABERİN ANLATI STRATEJİLERİ

Bir metnin haber olabilmesi için birtakım unsurları taşıması gerekmektedir. Haberin dili ve haberde kullanılan zaman gibi kendine has unsurların yanında, bir de haberde sunulan bilgilerin eksiksiz olmasını sağlayacak, haberin dayandığı temel ilkeler vardır. Bu süreçte haberin anlatı stratejisini belirleyen ve haberin ögeleri olan üç önemli aşama bulunmaktadır.

• Özetleme
• 5N 1K
• Profesyonel Kodlar

Özetleme

Haber özet bir metindir. Olay ve olgular haberleştirilirken haber değeri ilkelerine göre seçme işlemi yapılmaktadır. İyi bir haber yazmanın şartlarından biri haberde kullanılacak bilgileri ayıklama becerisidir.

Bu ayıklama/seçme işlemi aynı zamanda haberin çerçevesini de belirlemektedir. Yani haberde yer alacak bilgilerin seçimi haberin bir kurgu metin olduğunu da göstermektedir. Muhabir, özetleme işinde, haber için gerekli bilgileri ortaya çıkarmada 5N/1K kuralından faydalanır.

5N/1K

Haberciliğin anayasası olarak kabul edilen 5N/1K kuralı ‘ne, nerede, ne zaman, nasıl, neden ve kim’ sorularından oluşmaktadır. 5N/1K kuralı olay ve olguların haberleştirilmesinde, haberin eksiksiz olabilmesi için gereken soruların oluşturduğu bir kuraldır.

Profesyonel kodlar

Gazeteciliğin profesyonel bir meslek hâline gelmesinde, gazetecinin tarafsızlık misyonunu üstlenmesinde ve basının demokrasinin garantörü olarak ‘dördüncü güç’ işlevini yüklenmesinde meşrulaştırıcı bir işlev gören profesyonel kodlar gazeteciliğin sadece rutin iş yapma biçimlerini değil, aynı zamanda toplum karşısındaki rollerini, konumlarını da yansıtmaktadır.

Haberciliğin örgütlenme tarzı ve haber yazma kuralları da profesyonel kodlar çerçevesinde şekillenmiştir. Öyle ki nesnellik, tarafsızlık ve dengelilik ilkeleri gereğince haber yorumdan ayrılacak ve böylelikle tarafsız olması gereken gazeteci dengeyi gözeterek yansız bir gazetecilik pratiği ortaya koymuş olacaktır. Ne var ki bu bakış açısı profesyonel gazetecilik normlarının, basının 19. yüzyıldan itibaren ticarileşmesi doğrultusunda yaşanan gelişmelerin ürünü olduğunu göz ardı etmektedir. Profesyonel kodlar nesnellik/objektiflik, tarafsızlık/yansızlık ve dengelilik olarak belirlenmiştir.

Nesnellik/objektiflik

Gazeteciliğin profesyonel kodlarından en önemlisi nesnelliktir. Nesnellik gazetecinin kendini iktidar odaklarından bağımsız bir yere yerleştirmesinde olduğu kadar, gazeteciliğin profesyonel bir meslek dalı olarak tanımlanmasında da son derece etkili olmuştur.
Nesnellik kodu haberin kendini diğer edebi türlerden ve öteki medya çıktılarından ayırmasına da zemin sunmaktadır. Zira haber kurgu olmaktan çok doğruları nesnel ve dengeli bir biçimde sunduğu iddiasıyla varlık göstermektedir. Başka bir ifade ile nesnellik/objektiflik, gazetecilerin kendi öznel fikir ve düşüncelerini olgudan ayırarak haberi yazmaları olarak tanımlanır.
Ancak, olguların önyargısız biçimde yazılabileceği, değer yargılarından arınmış nötr, tarafsız bir dil mümkün değildir. Her ne kadar açığa vurulmamaya çalışılsa da muhabirin konuyla ilgili düşünceleri ve değerlendirmeleri, kullandığı dil ve kavramlar içinde saklıdır.

Tarafsızlık

Tarafsızlık ilkesiyle kastedilen gazetecinin haber metninde kendi görüşlerini açık bir dille yazmaması gerektiğidir. Tarafsızlık kavramı nesnellik/objektiflik kavramından farklı olmasına rağmen aralarında neden sonuç ilişkisi vardır. Öyle ki tarafsız olmayan bir haberin objektif/nesnel olmayacağı belirtilmektedir. Fakat tarafsız olduğunu iddia eden gazeteci tarafsızlık maskesi altında güç/iktidar sahibi kişi kuruluşların söylem ve çıkarlarını meşrulaştırmaktadır. Bu açıdan bakıldığından gazeteciliğin amentüsü olarak kabul edilen profesyonel kodlar, iddia edildiğinin tersine, gazeteciliğin varoluş gerekçesiyle ve sorumlu gazetecilik anlayışının standartlarıyla çelişkiye düşmektedir.

Dengelilik

“Nesnel/objektif” ve “tarafsız” haberciliğin garantör ilkesi olan dengelilik ilkesine göre gazeteci haberini yazarken habere konu olan kaynak kişi ve kurumların görüşlerine eşit oranda yer vermelidir. Ancak haberde tüm tarafların görüşlerine eşit oranda yer verilse bile bu sadece nicel açıdan dengeliliği sağlamaktadır. Başka deyişle farklı görüşlere eşit oranda, aynı sayfada, eşit sürede yer vermek haberde dengeliliği sağlamak açısından yeterli değildir.

HABER DEĞERİ KAVRAMI VE ÖLÇÜTLERİ

Haber değeri kavramı, olay ve olguların haberleştirilmeye değer olup olmadığını ele alan bir mesleki sorgulama olarak tanımlanabilir. Bu kavram ülkede ya da dünyada olan binlerce olaydan hangisini haber olarak seçip, değerlendirip, haber tüketicilerine duyuracağı konusunda gazetecilere yol gösterir. Ayrıca bir haberin hangi sayfada, ne büyüklükte, TV ve radyo için ise hangi sırada ve ne kadar süreyle verileceğini belirleyen de bu haber değeri kavramıdır. Kısacası medya ve gazeteciler belirli olayların medyada ne kadar yer alacağına karar verirken genellikle haber değeri ilkelerinden faydalanırlar. Haberde bulunması gereken ögeler şeklinde tanımlanan ve haberciliğin temel ilkelerini oluşturan haber değerlerini genel olarak 5 madde hâlinde sıralamak mümkündür.

• Zamanlılık
• Yakınlık
• Önemlilik
• Sonuç
• ilginçlik

Zamanlılık

Bir haber için en önemli unsurdan birisi olayın zamanıdır. Kitle iletişim araçlarının teknolojik gelişimiyle birlikte daha çok zamanla birlikte tanımlanan bir kavram hâline dönüşen haberde zamanlılık ilkesi ‘ne zaman oldu?’ sorusuna yanıt vermektedir. Zamanlılık, haberde, haberin yayınlanacağı kitle iletişim aracının özelliklerine göre farklı şekilde belirtilmektedir. Haberde zaman ögesini belirleyen üç özellik vardır. Bu özellikler şunlardır:

Yenilik (recency): Habere konu olan olay ve olgunun yeni meydana gelmesinden ziyade yeni ortaya çıkmasını ifade eder.

Anilik (immediacy): Elde edilen bilgilerin vakit geçirmeden haberleştirilmesini ifade eder.

Geçerlilik (currency): Haberdeki bilgilerin geçerlilikleri yitirip yitirmediğiyle ilgilidir.

Yakınlık

Yakınlık, muhabirin olayın neresinde olduğunu gösterdiği gibi haberi okuyan, dinleyen ya da izleyenin de habere ilgisini ifade etmektedir. Başka bir anlatımla yakınlık kavramı, habere konu olan olay ya da olgunun haberi alan hedef kişi ya da kitleye olan mekânsal yakınlığını ifade eder. Yani olay ya da olgu, haberin ulaştırıldığı hedef kitleye ne kadar yakınsa, atfedilen değer de o denli yüksektir.

Sonuç

Haber değerleri ilkeleri içerisinde en önemli olanı sonuçtur. Yani bir olayı ya da olguyu haber yapan şey onun sonucudur. Çünkü olay ve olgular sonuçları bakımından haber değeri taşımaktadırlar. Başka bir ifade ile olayı ya da olguyu, haber formatına oturtan değer, büyük oranda sonucudur.

Önemlilik

Önemlilik olayın ya da olgunun sonucunun nicelik ve nitelik açısından irdelenmesiyle anlaşılmaktadır. Önemlilik ilkesi gereği olay ya da olgu iki şekilde değerlendirilir. İlki habere konu olacak olay veya olgu toplumun ne kadarını ilgilendiriyor/etkiliyor sorusuyla gün yüzüne çıkarırken; ikincisi ise bu etkilenmenin sonuçlarının ne olacağı ile ilgilidir. Bu açıdan değerlendirildiğinde önemli olmayan bilgi ve hadiseler haberleştirilmez.

İlginçlik

Meydana geldiği yer ve sonuçları itibarıyla bir değer ifade etmeyen ancak daha çok, insanların duygularına hitap eden olay ve olguları haberleştirmek için kullanılan bir değerlendirme ölçütü olarak görülen ilginçlik ilesi 19. yüzyıldan bu yana piyasa gazeteciliğin en çok başvurduğu haber değeri ilkelerinden biridir.

HABERİN YAPISI

Haber genel anlamıyla başlık, spot, giriş ve gövdeden oluşan bir metindir. Bu hâliyle diğer türlerden farklılık göstermektedir.

Başlık

Bir habere ilişkin atılmış başlıklara haber başlığı denir. Başlıklar haberin vitrini olarak kabul edilmektedir. Okuyucu haberi okumaya başlıkla başlar. Zira bir yazının/haberin okunmasını sağlayan en önemli unsur onun başlığıdır. Haberde başlık kompozisyonu üç ögeden oluşmaktadır. Bunlar; ana başlık, üst başlık ve alt başlıktır.

Spot

Haberin ana metninden biraz daha büyük puntolarla yazılan ve haberin ana noktalarını içeren özet bilgilerin sunularak okuyucuya konuyla ilgili asgari bilgiyi sunmayı amaçlayan metin bloklarına spot denir. Her haberde olması gerekmeyen spot genellikle haberin ana başlığı ile giriş arasında yer alır.

Giriş

Başlık, haberin vitrini ise haber metninin ilk paragrafını oluşturan giriş haberin kalbidir. Olay ve olguların haber değeri taşıyan en önemli unsurları haberin girişinde verilmektedir. Bu yönüyle haberin girişi olayın sonucunu içermektedir.

Gövde

Olay ve olgulara ilişkin detayların aktarıldığı kısım haberin gövdesidir. Başa bir anlatımla girişten sonra, olayla ilgili ayrıntıların haber yazım kuralları içerisinde işlendiği kısma haberin gövdesi denmektedir. Kısacası haberin gövdesi habere konu olan olay ve olgularının neden sonuç ilişkisi içerisinde, belirli bir mantıksal dizgeyle sıralandığı metindir.