Gazeteciliğin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi

Gazetecilik içinde yer aldığı toplumsal ilişki ve koşullarından kopuk, kendini oluşturan koşullardan bağımsız, tarihten ve toplumdan yalıtılmış bir etkinlik olarak değerlendirilemez. Toplumdaki sosyokültürel, ekonomik, siyasal, teknolojik gelişme/değişmeler gazeteciliğin ortaya çıkması, şekillenmesi ve gelişmesinde
önemli etkenler olduğundan gazetecilik hakkında sağlıklı bir değerlendirme ancak bu gelişmeler çerçevesinde ele alındığında mümkün olacaktır.

Gazeteciliğin ortaya çıkmasındaki temel itki insanların haberdar olma istek ve ihtiyaçlarıdır.
aşanılan çağın temel karakteristik özelliklerine göre her zaman var habercilik ancak birçok gelişmeler sonucunda günümüzde ‘profesyonel haberciler’ denilen gazeteciliğe evrilmiştir. Haberin toplum açısından önemi ve vazgeçilmezliği, haberi üretme işinin aktörü olan gazetecinin ve gazetecilik mesleğinin değerini de her dönem canlı tutmuştur.

GAZETECİLİĞİN FELSEFİ TEMELLERİ VE GAZETECİLİK KAVRAMI

Klasik temsili demokrasi anlayışında seçmenler doğru siyasal kararları verebilmek ve doğru tercihleri yapabilmek için toplumdaki gelişmeler hakkında tarafsız ve doğru bilgilere gereksinim duyarlar. Bu ihtiyaç, özellikle 19. yüzyılda gazeteciliğe meşruluk kazandırmış, gazeteciliği önemli bir meslek hâline getirmiş ve demokrasinin işlerliği için gazetecilik pratiklerini kutsamıştır. Gazetecilik pratiğini ifade özgürlüğünün somut bir uzantısı olarak gören bu yaklaşımda basın özgürlüğü ise, gazetelerin devletin mali ve idari denetiminden kurtulmasıyla ilişkilendirilmiştir.

Liberal anlatının gazeteciliğin gelişimini bir toplumsal özgürleşim süreciyle koşut gören tarihsel perspektifine karşı gazetecilik tarihini 1970’lerden itibaren gelişen eleştirel yaklaşım çerçevesinde ele alan çalışmalarda ise gazeteciliğin gelişimi toplumun özgürleşmesiyle değil, sınıf savaşımı ve toplumsal denetimin tesisi, kamunun düşüşü gibi sorunlarla ilişkilendirilmiştir.

GAZETECİLİĞİN TARİHSEL GELİŞİMİ

Gazetecilikteki dönüşümü açıklayabilmek için öncelikle toplumun iletişim biçimlerinin hangi koşullarda nasıl bir gelişme izlediğini anlamak gerekmektedir. Gazeteciliğin aşama kaydetmesinde şüphesiz başka alanlardaki gelişmelerin doğrudan ya da dolaylı katkıları olmuştur. Bu nedenle gazeteciliğin oluşum süreci, meslekleşmesi ve gelişmesi dünyadaki sosyal, kültürel, teknolojik ve ekonomik gelişmelerle birlikte ele alındığında anlamlı olacaktır.

Bu bağlamda gazeteciliğin ortaya çıkışı ve gelişimi, sosyokültürel ve siyasi, ekonomik, teknolojik ve mesleki yapılanma olmak üzere, dört başlık altında ele alınmıştır. Hemen belirtmek gerekir ki, konusu itibariyle bu çalışmada gazeteciliği biçimlendiren gelişmeler şeklinde değerlendirilen bu olguları kesin çizgilerle ayırmak yerine birbirleriyle etkileşim hâlinde, birbirlerinin belirleyicileri oldukları gerçeğiyle ele almak gerekmektedir.

Sosyokültürel ve Siyasal Nedenler

Gazeteciliğin gelişimi açısından sosyokültürel ve siyasal nedenler; habere değer kazandıran olayların gelişimi, düşünce ve fikirlerin özgürce dolaşımını sağlayan gelişmeler ve toplumun demografik yapısının değişimi olarak 3 alt başlık şeklinde kategorize edilmiştir.

Habere değer kazandıran olayların gelişimi

Haber alma ve verme gereksinimi, haberleşme sisteminin ve gazetecilik mesleğinin ortaya çıkmasındaki en temel etken hâline gelmiştir. Daha sonra toplumsallaşma artıkça ve yeni gelişmeler oldukça gazetecilik de bir meslek olarak kendini göstermiştir. Her dönem var olan ve o zamanın şartları içinde önem taşıyan toplumsal olaylar, içerik açısından habere değer kazandırmış, gazete ve gazeteciliğin gelişimine zemin hazırlamıştır. Savaşlar, yenidünyanın keşfi, sömürgecilik, reform hareketleri ve bunların yol açtığı toplumsal çatışmalar içerdikleri haber değeri dolayısıyla, haberi toplumlar açısında çok daha
önemli kılmıştır.

Düşünce ve haberlerin özgürce dolaşımını sağlayan gelişmeler

Demokratik bir hak olarak kişilerin haber alma hakkı, ancak özgür bir iletişim ortamında
gerçekleşebilmektedir. İletişimin demokratikleşmesi ise, öncelikle bir toplumda yaşayan her bireyin yakın ve uzak çevresinde meydana gelen olaylardan, fikir veya düşüncelerden haberdar olabilmesini; olayları, fikir ve düşünceleri serbestçe yorumlayabilmesini ve enformasyon kaynaklarına serbestçe ulaşabilmesini gerektirmektedir. Gazetecilik de ancak böylesi özgür bir ortamda doğup gelişebilir.

Matbaanın bulunması ve yaygınlaşmasıyla birlikte bilimsel ve aydınlanmaya yönelik etkinlikler de hız kazanmış, bilgilerin daha kolay çoğaltılıp, hızlı bir şekilde yayılımının sağlanması Rönesans, Reform, Fransız İhtilali gibi önemli toplumsal olayların gerçekleşmesine olanak tanımıştır.

Toplumun demografik yapısının değimi: Orta sınıfın yükselişi

Toplumun demografik yapısı gazete ve gazeteciliğin değişim ve gelişimleri açısından önemli bir yere sahiptir. Toplumdaki bireylerin, tarihsel süreç içerisinde geçirdiği değişiklikler gazeteciliği etkilemiştir. Toplumdaki okuryazar oranının dışında, okurların yaşam biçimlerindeki ve şartlarındaki değişiklik (şehirleşme, eğitim düzeyi, tüketim alışkanlıkları, toplumdaki bireylerin yaş ortalaması, cinsiyet dağılımı, işsizlik vs.) gazetecilikteki değişimlerin belirleyicileri arasındadır.

Sömürgeci ilişkiler sonucu doğunun zenginliklerinin Avrupa’ya aktarılması ve üretim biçimlerinin değişmesine bağlı olarak Avrupa ülkeleri, sanayileşme ile birlikte ekonomik anlamda rahatlamış, gelişmiş ve bilimsel çalışmalara daha fazla yatırım yapmaya başlamıştır. Bu gelişmeler çerçevesinde Avrupa toplumunun refah düzeyi yükselmiş, sağlık hizmetlerin gelişmesiyle nüfus oranı artmış ve insanlar daha rahat yaşam ve eğitim görme olanağı bulmuşlardır. Diğer yandan bir arada kalabalık yerleşim yerlerinde yaşayan insanların siyasi, toplumsal ve ekonomik olaylardan haberdar olma ihtiyacı gazete ve gazetecilerin değerini yükseltmiştir. Ayrıca toplumda okuryazar oranının yükselişi gazete okur sayısını arttırmıştır. Çeşitli gelişmelerle birlikte, toplumdaki eğitimli insanların çoğalması seçkinci gazeteciliğin, halka dönük gazetecilik şeklinde yaygınlaşmasını sağlamış, gazete ve gazeteciliğin konumunu farklı bir boyuta taşımıştır.

Ekonomik Nedenler

Ekonominin gazete ve gazeteciliği etkileme sürecini iki boyutlu olarak değerlendirmek mümkündür. İlk boyut ekonominin ve ekonomik hareketlerin taşıdığı haber değeri bağlamında gazeteciliğin gelişimindeki önemidir. İkinci boyut ise sahiplik yapısının değişmesine neden olan basının ticari bir işletme olarak örgütlenmesidir.

Haber değeri olarak ekonomi

Tarihin akışı içerisinde ekonominin ve ekonomik faaliyetlerinin gelişmesi, bu alandaki haber ve enformasyonun ihtiyacını arttırmıştır. Bu ihtiyacın varlığı ve her dönemde canlı oluşu gazete ve gazeteciliğin gelişmesini hızlandırmıştır. Toplumsallaşmanın ilk devrelerinden itibaren ekonomik faaliyet ve hareketlilikler ticaretle uğraşanlar için önemli haber içeriklerini oluşturmuşlardır. Gazetelerin öncüleri sayılan haber mektuplarının içeriklerinin Venedik’teki liman tüccarlarına yönelik olduğu bilinmektedir.

Sahiplik yapısının değişimi

Ekonominin gazete ve gazetecilik üzerindeki etkisinin ikinci bir boyutu da 19. yüzyılda İngiltere’de endüstri devrimiyle birlikte gelişen sanayileşmenin gazetecilik alanında da kendini göstermesidir. 19. yüzyıl gazeteciliğinin arka planında siyasal bağımsızlığın iktisadi bağımsızlıkla mümkün olabileceği iddiası vardır.

Bu yüzden de 19. yüzyıl gazeteciliği basının pazar mekanizmalarının sahiplik örüntülerini, stratejileri ve rekabetçi pratiklerini benimsemesiyle biçimlenmiştir. Gazetelerin ekonomik/kapitalist bir işletme olarak yapılanması gazete ve gazeteciliğin dönüşümünde de bir dönüm noktası olmuştur.

Metelik basının (penny press) ortaya çıkışı

Gazeteler üzerindeki mali denetimin esnetilmesi ucuz ve ekonomik açıdan herkesin kolayca ulaşabileceği gazetelerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu süreç haberin içeriğinden sunumuna ve gazetecinin iş yapma biçimine kadar birçok aşamayı dönüştürmüştür.
Haber konuları da siyasi ve ekonomik seçkinlerin ilgilendiği konulardan geniş halk kitlelerinin yaşadığı ve ilgisi çekebilecek suç, spor, dedikodu, mizah, moda ve ailevi konulara doğru evrilmiştir. Bu da gazetelerin tabloidleşme sürecinin kapısını aralamıştır. Okuyucu kitlesindeki bu değişim sadece haber konularını etkilememiş, yeni okurun sosyo-kültürel doğası dikkate alınarak dikkat çekici bir tarz oluşturmak üzere haber yazma ve gazete tasarımı konusunda da kendini göstermiştir. Tüm sütunu kaplayan başlıklar,
büyük görsel öğeler ve kısaparagraflarla gazetelerin içeriği yazı ağırlıklı eski gazetelerin monotonluğundan çıkmış, haber üslubunda ise habere konu olan suç, magazin, dedikodu gibi konuların ağırlığıyla sansasyonel bir tarz egemen olmuştur.

Teknolojik Nedenler

Gazeteciliğin çabuk haber alma, hızlı basma ve basılanı en hızlı bir şekilde dağıtma gibi görevleri önemli ölçüde teknolojik donanımla ilgilidir. Teknolojik gelişmeler gazeteciliğin ortaya çıkışında önemli bir etken olmuş, gazetecilik alanında büyük değişmelerin ve gelişmelerin kilidi olmuştur, olmaya da devam etmektedir. Bu değişimler gazetecilerin iş yapma biçiminden, mesleki konumuna; gazetelerin ise içeriğinden, görünümüne, üretim biçiminden, ulaşabilirliği ve okuyucu kitlesinin değişimine kadar geniş bir
yelpazede gerçekleşmiştir.

İletişim alanındaki gelişmeler

Tarihsel bir değerlendirmeyle ele alındığında, iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin toplumsal gelişmelere paralel bir hızda seyrettiği söylenebilir. Teknolojik gelişmelerin gazetecilik üzerindeki etkisi elbette ki belli bir kronolojik sırayla olmuştur. İletişim alanındaki gelişmeler açısından, tarihsel süreç içerisinde, dönüm noktası olarak kabul edilen birtakım temel devrimlerden sözedilebilir. Bunlar; yazının bulunması;
Chirografik devrim, matbaanın bulunması; Gutenberg devrimi, telgraf, faks, radyo ve televizyonun bulunmasıyla başlayan elektrik/elektronik devrim ve son olarak internet devrimidir. Matbaanın icadı, telgraf, telefon, radyo ve televizyonun icadıyla devam eden teknolojiye dayalı medyanın dönüşümü, en son bilgisayar, internet, uydu ve mobil iletişim sistemlerinin kullanılmaya başlanmasıyla gazetecilik yeniden biçimlenmiş, gazetecilerin mesleki pratikleri gelişen teknoloji çerçevesinde gelişmiştir.

Dağıtım alanındaki gelişmeler

Dağıtıma ilişkin gelişmeler ise gazeteleri periyodik özellikleri bakımından doğrudan etkilemiştir. Ulaşımın yeterince gelişmediği dönemlerde gazeteler haftalık, aylık ya da belirsiz periyotlarla çıkmıştır. Daha sonraları buhar enerjisinin gemilerde ve lokomotiflerde kullanılmasıyla şehirler ve ülkelerarası mesafeler kısalmıştır. Bu yenilikleri sırasıyla; Almanların benzinle çalışan motoru icat etmeleri, sonrasında otomobillerin ve hatta uçağın bulunması izlemiş, bu gelişmeler ulaşım konusunda sınırların ortadan
kalkmasına olanak sağlamıştır. Ulaşım olanaklarının gelişmesiyle, gazetelerin sayılarında, periyotlarında ve içeriklerinde gelişme kaydedilmiştir. Haftalık, iki veya üç günde bir çıkan gazetelerin yerini, günlük gazeteler almıştır.

Sayısallaşma ve internet teknolojisi başlangıçtan beri haber/enformasyon üretimi ve iletiminde ayrı kollarda ilerleyen iletişim ve dağıtım teknolojisini birleştirmiş, haberin üretildiği mecrada ve zamanda bir noktadan milyarca noktaya dağıtımı, çok daha az bir maliyetle, mümkün olmuştur.

Mesleki Nedenler

Gazeteciliğin bir meslek olarak ortaya çıkışı ve profesyonel gazeteciliğin doğuş sürecinde; haberin bir ürün olarak işlenmesi, günlük gazetelerin kurulması, gazetelere toplumun demokratikleştirilmesi konusunda önemli sorumlulukların yüklenmesi, ilan ve reklamın gazetelere girişi, muhalif gazeteciliğin doğuşu, edebi gazeteciliğin gelişmesi, Amerikan basınının doğması ve gelişmesi gibi birtakım olguların belirleyicilikleri vardır.

Bir ürün olarak haberin ortaya çıkışı: haberleşmeden kitle iletişime geçiş Haber, yeni bir ürün olarak ortaya çıkmış, kitleler için gittikçe büyüyen bir ihtiyaç hâline gelmiştir. Bu ihtiyacı karşılamak için geniş haber toplama servisleri (ajanslar) ve gazeteler ortaya çıkmıştır. Gazeteci ise, bu yeni ürünün üreticisi olarak giderek önem kazanmıştır. Haberin ve haberleşmenin kitleleşmesi ve ticarileşmesi gazeteciliğin meslekleşmesi açısından en önemli aşamalardan biridir. Teknolojik gelişmeler sayesinde haber, daha hızlı yayılan ve tüketilen bir meta olarak yeniden yapılandırılmıştır.

Bir gazetecilik pratiği olan haberin ticari bir meta olarak gazete içeriğinin temel belirleyeni hâline gelmesi, bilgilendirici ve siyasi mücadeleye destek olma tarafını zayıflatmış, ticari gazeteciliğin kitlesel tüketimin artırılması amacına hizmet eden bir araca dönüştürmüştür.

Mesleki kimliğin oluşumu

Matbaacılığın bir yan ürünü olarak ortaya çıkan gazeteciliğin mesleki bir kimlik olarak ortaya çıkışı; haberin toplumda stratejik öneme sahip olması, basın kuruluşlarının ekonomik olarak örgütlenmesi, gazetelerin demokrasinin güvencesi olarak toplum içindeki yerinin sağlamlaşması, meslek uygulamalarına yönelik normların geliştirilmesiyle kendilerine özgü iş yapma biçimlerinin oluşturulması, çeşitli mesleki birlik ve cemiyetler kurularak mesleki etik sisteminin tasarlanması gibi bir dizi olgularla bağlantılıdır.

Objektifliğin yükselişi

“Objektiflik” kriteri gazeteciliğin bir meslek olduğu algısına paralel olarak güçlenmiştir. Habercilik açısından “objektiflik” kavramı herhangi bir konu, olay, olgu karşısında kişisel ya da grup çıkarlarına, inançlarına, değerler ve eğilimlerine göre değil, herkes için bağlayıcı genel ilkelere göre hareket ederek içerik üretmeyi ifade etmektedir. Diğer bir deyişle objektiflik ilkesi değer yargılarından sıyrılmış bir gazeteci metaforunu üretmiştir.

Doç. Dr. BESİM YILDIRIM