Dünya Sağlık Örgütü sağlığı; fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde olmak olarak tanımlamıştır. Birey, aile ve toplumun bu iyilik düzeyine ulaşmasını sağlamada sağlığın korunması ve geliştirilmesi ile ilgili stratejilerin uygulanmaya konması önemli bir yer tutmaktadır. Tıp alanındaki bilimsel ve teknolojik gelişmeler hastalıkların tedavisinde önemli gelişmeler sağlamıştır. Ancak tanı ve tedavi süreçlerinin mali açıdan yüksek harcamalara neden olduğu da görülmektedir. Dünya’da ve Türkiye’de sıklıkla rastlanan hastalıkların ve ölüm nedenlerinin benzer olduğu görülmektedir. Bu hastalıklar kardiyovasküler hastalıklar, kanser, diyabet ve bulaşıcı hastalıklardır. Bu hastalıkların değiştirilebilen nedenlerinin de benzer olduğu görülmektedir. Bunlar beslenme yetersizlikleri, tütün kullanma, stres ve fiziksel aktivite yetersizliğidir. Bireylere kazandırılacak olumlu sağlık davranışları (beslenme, fiziksel aktivite, tütün kullanmama, stres yönetimi) bu hastalıkların görülme sıklığını düşürebilecektir. Bu noktada birey, aile ve topluma olumlu sağlık davranışları kazandırmada sağlığı geliştirme programları önemli bir yer tutmaktadır. Bu bakış açısı ile hastalıkların tedavisi için harcanan giderlerlerde azalabilecektir. Bu nedenle ulusların geleceği sağlığı geliştirme planlarının uygulamaya konmasını gerekli kılmıştır. Bu planların temeli;

• Tüm yaş gruplarındaki bireyleri sağlıklı kılmak için yardım etmek,
• Kronik hastalık / yetmezlik durumlarında sağlığı optimize etmek,
• Sağlıklı çevre oluşturmaktır.

Sağlığı koruma ve geliştirme kavramları birbiri yerine kullanılmasına rağmen farklı kavramlardır. Sağlığı Geliştirme, doğrudan birey, aile, toplum ve toplum gruplarının sağlık potansiyelinin gelişmesi ve iyilik düzeyinin artmasına yönelik aktiviteleri ifade eder. Hastalık ve yaralanmalardan korunmayı kapsamaz. Dinamik bir süreçtir. Sağlığı Koruma ise, bir davranışı yapmama ve sakınmayı ifade eder. Durağan bir süreçtir. İyilik ve sağlık durumunun patolojik sürece geçmesini önlemektir.

Sağlığı Geliştirme Kavramının Tarihsel Gelişimi

Sağlık hizmetlerinin öncelikli ilgi alanları 1970’li yıllara kadar hastalıklar ve yaralanmaların tedavisi üzerine odaklanmıştır. “Sağlığı Geliştirme” kavramı ilk kez 1970’li yılların ortalarında Kanada sağlık Bakanı Marc Lalonde tarafından ortaya atılmıştır. Lalonde; baskın olarak uygulanan tedavi odaklı geleneksel tıp uygulamalarından vazgeçilmesini ve “Sağlık eğitimi uygulamalarının” geliştirilerek, tıp içine entegre edilmesini önermiştir. Ayrıca, bireysel olarak yapılan sağlık eğitimi uygulamalarının tüm toplumun sağlığını geliştirmede yetersiz olduğunu, bireyin çevresi ve bilişsel süreçlerinin göz önüne alınmadan yapılan sağlık eğitimlerinin davranış değişimini sağlayamayacağını da belirtmiştir. Bu görüşleri Dünya Sağlık Örgütü’nün dikkatini çekerek yeni bir” halk sağlığı hareketinin” başlamasına neden olmuştur.

Sağlığı geliştirme kavramının Kanada sağlık Bakanı Marc Lalonde tarafından tanımlanmasından 2000’li yıllara kadar geçen sürede konuyla ilgili birçok toplantı ve girişimde bulunulmuştur. Tablo 1’de kavramın gelişim sürecinde yapılan önemli çalışmalar gösterilmiştir.

Tablo 1: Sağlığı Geliştirme Kavramının Kilometre Taşları

Dünya Sağlık Örgütü 1978 yılında Alma Ata toplantısında “Herkes için sağlık” hareketini tanımlayarak temel ilkelerinde, sosyal tıp, halk sağlığı, öz bakım ve toplum sağlığını geliştirilmesi kavramlarına yer vermiştir. Daha sonra 1986 yılında, ana teması sağlığı geliştirme olan Ottawa toplantısında, yeni halk sağlığı hareketinin temeli sağlığı geliştirme uygulamaları üzerine yapılandırılarak, birinci basamak sağlık hizmetlerinin geniş toplum gruplarına ulaştırılması ve toplum sağlığının geliştirilmesi ile ilgili stratejiler tanımlanmıştır. Çünkü küresel olarak tüm dünya insanları için tanımlanan, “herkes için sağlık” hedefine bu stratejilerin uygulanması ile ulaşılabileceği kesinlik kazanmıştır (Tablo 1).

Ottawa sözleşmesine göre sağlığı geliştirme ile ilgili beş temel kavram tanımlanmış ve uygulamada geliştirilecek modellerde bu kavramların yer alması önerilmiştir. Bu kavramlar; destekleyici çevrenin oluşturulması, toplum katılımının güçlendirilmesi, bireysel becerilerin geliştirilmesi, sağlık hizmetlerin yeniden düzenlenmesi ve sağlıklı kamu politikaları oluşturulmasıdır (şekil.1).

Şekil 1: Ottowa Toplantısı Sağlığı Geliştirme Kavramının Temel Bileşenleri

Adelaide Konferansı ‘nda sağlığı geliştirme çabaları için dört öncelikli alan belirlenmiştir. Bu alanlar; kadın sağlığının geliştirilmesi, gıda ve beslenme, tütün ve alkol kullanımı ve destekleyici çevrelerin sağlanması ile ilgili alanlardır.

Sundsvall Sağlık için Destekleyici Çevreler Beyanatı’nda destekleyici çevrelerin yaratılmasında etkili olan dört boyut tanımlanmıştır. Bunlar; sosyal boyut, politik boyut, ekonomik boyut ve tüm sektörlerde kadınların katılımının sağlanması boyutudur.

Gelişim sürecinde önemli toplantılardan biri olan Jakarta toplantısında sağlığı geliştirmede çekirdek unsurlar belirlenmiştir. Yirmi birinci yüzyıla girerken sağlığı geliştirmede öncelikler olarak;

• Sağlık için sosyal sorumluluğun geliştirilmesi
• Sağlığın geliştirilmesi için yatırımların arttırılması
• Sağlık için işbirliğinin sağlamlaştırılması ve yaygınlaştırılması
• Toplumun kapasitesinin arttırılması bireyin güçlendirilmesi
• Sağlığı geliştirme için altyapının sağlanması belirlenmiştir.

Meksika – Bakanlar Raporu, sağlık önceliklerini belirleyerek finansal ve uygulama desteği sağlamak, ulusal ve uluslararası işbirliği faaliyetleri ve sektörler arası işbirliini desteklemek üzerine odaklanmıştır.

Bangkok Bildirgesi sağlığı geliştirme konusunda yapılan önemli toplantılardan biridir ve bu toplantıda kavramın küresel olarak ele alınması, tüm hükümetler için temel bir sorumluluk olması, toplumlar ve sivil toplum kuruluşları için sağlığı geliştirmenin temel alınması ve işbirliği içindeki uygulamalarda sağlığı geliştirmenin bir gereklilik olması kararları alınmıştır.

Helsinki’de 2013 yılında yapılan son uluslararası sağlığı geliştirme konferansında Ottowa’dan bu yana kazanımlar gözden geçirilmiş, sektörler arası birlikte hareket etmeyi geliştiren yöntemler konusunda deneyimler paylaşılmıştır. Sektörler arası hareket etmenin merkezinde, sağlığı ön plana alan kamu politikalarının ve bir insan hakkı olarak sağlıkta eşitlik ve hakkaniyetin sağlanması olduğu vurgulanmıştır. Irk, dil, din, bölge, politik inanç, ekonomik ve sosyal durumuna bakılmaksızın herkes için sağlığın bir hak olduğu, hükümetlerin de bu hakları sağlamakla sorumlu olduğu belirtilmiştir.