1960 Darbesi, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde gerçekleştirilen ilk askerî müdahaledir ve demokratik deneyim açısından büyük bir dönüm noktasıdır. 27 Mayıs 1960’ta Türk Silahlı Kuvvetleri, Demokrat Parti hükümetine karşı yönetime el koymuş; meclisi feshetmiş ve Cumhurbaşkanı Celal Bayar ile Başbakan Adnan Menderes’i görevden almıştır. Bu olay, Türkiye’de askeri müdahalelerin hukuki ve siyasal temellerinin atıldığı ilk örnek olarak kabul edilmektedir.
1. 1950–1960 Dönemi ve Demokrat Parti Hükümeti
Demokrat Parti (DP), 1950 seçimlerinde iktidara gelerek Türkiye’de tek parti dönemi CHP’nin ardından demokratik bir yönetim biçimi başlatmıştır. Başlangıçta halkın geniş kesimleriyle güçlü bir bağ kuran DP, özellikle kırsal bölgelerde ekonomik ve toplumsal reformlarla popülerlik kazanmıştır.
Ancak 1950’li yılların sonlarına doğru hükümet, ekonomik krizler, enflasyon, döviz sıkıntısı ve artan toplumsal kutuplaşmalarla karşı karşıya kalmıştır. DP’nin medya ve muhalefete uyguladığı baskılar, seçilmiş hükümet ile sivil toplum arasındaki gerilimi artırmıştır.
2. Askerî Müdahalenin Gerekçeleri
Ordu, artan toplumsal şiddet olayları ve demokratik kurumların zayıflaması gerekçesiyle yönetime el koyma kararı almıştır. Askerî yetkililer, darbe öncesinde hukuki bir meşruiyet zemini hazırlamak için Anayasa ihlallerini ve DP’nin otoriter eğilimlerini öne çıkarmıştır.
27 Mayıs sabahı, Genelkurmay Başkanı Cemal Gürsel liderliğinde ordu yönetime müdahale etmiş; meclis feshedilmiş, Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes ve bazı bakanlar tutuklanmıştır.
3. Yargı Süreci ve İdari Düzenlemeler
Darbe sonrasında Yassıada Mahkemeleri kurulmuş ve DP liderleri yargılanmıştır. Bu yargılamalar, hem halk hem de uluslararası kamuoyu tarafından tartışmalı olarak değerlendirilmiştir. Başbakan Menderes ve iki bakan idam cezasına çarptırılmış, diğerleri çeşitli sürelerle hapse atılmıştır.
Askerî yönetim, ülkeyi geçici olarak yöneten Milli Birlik Komitesi (MBK) aracılığıyla ülkeyi idare etmiştir. 1961 Anayasası hazırlanmış ve yürürlüğe girmiştir. Bu anayasa, parlamenter sistemde denge ve denetim mekanizmalarını güçlendirmiş; demokratik hak ve özgürlükleri anayasal güvence altına almıştır.
4. Ekonomik ve Toplumsal Etkiler
Darbe sonrası ekonomik istikrar için kısa vadeli politikalar uygulanmış, devlet planlama teşkilatının etkinliği artırılmıştır. 1960 sonrası dönemde işçi hakları, sendikal faaliyetler ve sosyal güvenlik sistemleri güçlendirilmiş; toplumsal eşitlik anlayışı geliştirilmiştir.
Siyasal açıdan ise, darbe askeri vesayetin Türkiye’de meşruiyet kazanmasına yol açmış ve sivil siyaset ile asker arasındaki ilişkilerde uzun dönemli bir model oluşturmuştur.
5. Değerlendirme
27 Mayıs 1960 Darbesi, Türkiye’de demokrasi ile askeri vesayet arasındaki gerilimin başlangıcını simgeler. Darbe, kısa vadede demokratik kurumların korunmasını ve yeni bir anayasanın hazırlanmasını sağlamış olsa da, uzun vadede askeri müdahalelerin norm haline gelmesine yol açmıştır.
1960 darbesi, aynı zamanda Türkiye siyasetinin modernleşme sürecinde bir dönüm noktası olarak, hukukun üstünlüğü, anayasal denetim ve demokratik kültürün önemini vurgulamıştır.
Kaynakça
-
Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
-
Ahmad, Feroz. Modern Türkiye’nin Oluşumu. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2015.
-
Mango, Andrew. Türkiye Tarihi 1908–2000. İstanbul: Kitap Yayınları, 2018.
-
Özbudun, Ergun. Türk Siyasi Tarihi ve Anayasa Hukuku. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2017.
