Federal Sistemler
Egemenliğin yatay düzeyde paylaşılması, federal sistemi ortaya çıkarmaktadır. En tipik örneği ABD olan federalizmde, bir federal devlet, bir de federal devleti oluşturan federe devletler bulunmaktadır. Federe devletlere “devlet”, “eyalet”, “kanton” gibi isimler verilmektedir. Bunlar federal devletin kurucu birimleridir. Örneğin ABD’de 50 tane federe devlet (eyalet-state) ve bir de tüm federe devletleri bir araya toplayan bir federal devlet bulunmaktadır. Aslında federasyon, bir’den fazla devletin aynı merkezi iktidara tabi olmak koşuluyla oluşturduğu bir devletler topluluğudur.
Federal sistemlerin genellikle geniş topraklara sahip ülkelerde ve/veya bir’den fazla etnik, dinsel, mezhepsel ve benzeri grubu içinde barındıran ülkelerde uygulandığını görmekteyiz. ABD’de federal örgütlenmenin ortaya çıkmasında, koloni geleneğinin önemli bir etken olduğu bilinmektedir. Federal örgütlenmenin bölünmeyi teşvik edeceği sıkça iddia edilmekle birlikte, uygulamaya bakıldığında bunun doğru olmadığı söylenebilir. Hatta tersine, federalizmin yukarıda sözü edilen farklılıkları uyumlulaştırma konusunda üniter sistemlerden daha başarılı olmuşlardır.
Federal sistemlerde birlik bir Anayasa ile kurulmaktadır. Federe devletler merkezi devlete bağlıdırlar. Üye devletlerin yani federe devletlerin üyelikten çıkma hakkı yoktur, ancak federal devletin üyelikten çıkma hakkı vardır. Buna karşın, birçok federal sistemde federal devletin federe devletleri onayları alınmadan bölme veya bir federe devleti diğer federe devlete bağlama yetkisi yoktur. Federe devletlerin her birinin tüzel kişiliği vardır ancak uluslararası kişilikleri yoktur.
Federal sistemlerde her federe devlet ayrı bir devlettir, çünkü her biri bir ülkeye, bir nüfusa, kendilerine ait Anayasa ve kanunlara, bu kanunlara yapan Yasama organına, yürütme ve yargı organlarına sahiptirler ve hepsinin ayrı ayrı egemenliği vardır. Ama aynı zamanda federal devlet bir devlettir, çünkü onun da federe devletlerin nüfusunun toplamından oluşan bir nüfusu, federe devletlerin topraklarının toplamından oluşan bir toprağı vardır ve federe devletlerin kanunlarının dışında kendi kanunları vardır. O zaman, federal sistemlerde her vatandaş, hem kendi federe devletinin vatandaşıdır hem de federal devletin vatandaşıdır; iki ayrı egemenliğe, iki ayrı hukuk düzenine tabidir. Her federe devletin vatandaşları o federe devletin toprakları üzerinde o devletin kanunlarına tabidir. Ancak, dış politika, milli savunma, para basma gibi konularda kanun yapma yetkisi sadece merkezi federal devlete aittir. Örneğin ABD Anayasası, Anayasanın açıkça federal hükümete vermediği ve federe devletlere yasaklamadığı konularda federe devletlerin (eyaletlerin) yetkili olduğunu belirtmektedir. Bazı federal sistemlerde federal devlet ile federe devletler arasında yetki paylaşımı daha hiyerarşik iken, ABD sisteminde daha yataydır. Örneğin, ABD’de federe devletler, sağlık, eğitim, medeni hukuk, iş hukuku, kolluk hizmetleri, yerel ticaretin düzenlenmesi, tarımsal ve sınaî üretim, ormancılık ve benzeri konularda düzenleme yapma yetkisine sahiptir.
Federe devletler yasama, yürütme, yargı organlarının düzenlenişi bakımından genellikle federal devlete benzerler. Örneğin, ABD’de federe devletler nüfus, coğrafi büyüklük, ekonomik gelişmişlik ve benzeri bakımlardan önemli farklılıklar göstermekle birlikte, iç siyasi örgütlenmelerinin merkezi sisteme benzemesi bakımından aynıdırlar. Genel olarak her eyalet dört yılda bir seçim yapılmakta ve bu seçim sonucunda federe devlet başkanı (Vali – governor) göreve gelmektedir. Yine, yasama kurumu, federal devlette olduğu gibi iki kamaralıdır (bunun tek istisnası Nebraska’dır). Türkiye’de Anayasa Mahkemesi olarak adlandırılan, ABD’de ise fereral düzeyde Supreme Court olarak anılan ve yasaların Anayasaya uygunluğunu denetleyen mahkemenin benzeri tüm federe devletlerde bulunmaktadır. Federe devletlerin çoğunda Yüksek Mahkeme yargıçları ve üst düzey yürütme otoriteleri seçimle göreve gelmektedir. Ancak, bazı görevliler örneğin eyalet bakanları seçimle değil Vali’nin ataması ile göreve gelmektedir.
Federal sistemlerde iki kamaralı sisteme daha çok rastlanmaktadır. Kamaralardan biri, genel oylarla seçilen milletvekillerinden oluşurken, ikincisi federe devletleri temsil eden kişilerden oluşmaktadır. İkinci kamaranın üyelerinin seçim/atanma yöntemi sistemden sisteme değişiklikler gösterebilmektedir. ABD’de ilk meclise Temsilciler Meclisi, ikinci Meclise ise Senato adı verilmektedir. Türkiye’de de 1961-1980 yılları arasında çift kamaralı meclis sistemi uygulanmıştır. Meclislerden ilkine Türkiye Büyük Millet Meclisi, ikincisine ise Cumhuriyet Senatosu denmekteydi. Ancak daha sonra bu uygulamadan vazgeçilmiş ve Cumhuriyet Senatosu iptal edilmiştir. Uygulandığı dönemde, Cumhuriyet Senatosu üç çeşit üyeden oluşmaktaydı. Bu üyelerden 150 tanesi halk tarafından seçilmekteydi. İkinci grup Cumhurbaşkanı tarafından seçilmekteydi ki bunlar “Kontenjan Senatörü” olarak adlandırılmaktaydı ve 15 kişiden oluşmaktaydı. Üçüncü grup ise, bir kısmı Milli Birlik Komitesi başkan ve üyelerinden ve eski Cumhurbaşkanlarından oluşmaktaydı. Birinci ve ikinci grup üyelerin görev süreleri 6 yıl, üçüncü grup üyelerin görev süreleri ise ömür boyuydu.
Hem üniter hem de federal sistemlerin kendilerine göre avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır. Üniter sistemlerin otoriter ve totaliter yapıların ortaya çıkışını teşvik edeceği iddia edilmekle birlikte, bu kanıtlanmış değildir. Aynı şekilde, federal örgütlenmenin ülkeyi parçalayacağı iddiasını kanıtlayan örnekler de yoktur. Bir ülkenin bu örgütlenme biçimlerinden hangisini tercih ettiği, daha çok nüfusun nitelikleri, toprakların büyüklüğü, devletin kurulması sürecinde yaşanan deneyimler, savaşlar, sömürge geçmişi, toplumun politik ve sosyal kültürü gibi çok sayıda faktöre dayanmaktadır.
