Giriş
Psikoloji, insan zihnini ve davranışlarını inceleyen bir bilim dalıdır. İnsanların çevrelerine ve içsel durumlarına karşı verdikleri tepkiler, psikolojinin temel çalışma alanlarından biridir. Bu tepkiler, bireyin gözlemlenebilir hareketlerini ve içsel süreçlerini kapsayan davranış kavramını oluşturur. Psikolojide davranış, bireyin bilinçli veya bilinçdışı olarak çevresine ve iç dünyasına verdiği tepkiler olarak tanımlanır. Bu makalede, psikolojide davranışın tanımı, türleri ve davranışı etkileyen faktörler ele alınacaktır.
1. Davranış Nedir?
Davranış, bireyin çevresel uyarıcılara veya içsel durumlarına karşı verdiği tepkilerin genel adıdır. Bu tepkiler; konuşma, yürüme, yazma gibi doğrudan gözlemlenebilir olabileceği gibi, düşünme, hayal kurma ve hissetme gibi içsel süreçler de olabilir.
a) Psikolojide Davranışın Tanımı
Davranış, bireyin içsel ve dışsal uyarıcılara verdiği tepki ve uyum süreçlerini kapsar. Psikoloji bilimi, davranışın nedenlerini, nasıl oluştuğunu ve hangi faktörlerden etkilendiğini anlamaya çalışır.
Örneğin:
-
Bir kişinin gülümsemesi, dışsal bir tepki olarak gözlemlenebilir bir davranıştır.
-
Bir kişinin korku hissetmesi ise içsel bir davranıştır ve doğrudan gözlemlenemez.
b) Davranışın Temel Özellikleri
-
Amaçlıdır: Davranışlar genellikle bir amaca yönelik olarak ortaya çıkar.
-
Uyarlanabilir: Bireyler, çevresel koşullara uyum sağlamak için davranışlarını değiştirebilir.
-
Gözlemlenebilir veya gözlemlenemez: Yürüme gibi fiziksel davranışlar gözlemlenebilirken, düşünme gibi bilişsel davranışlar gözlemlenemez.
-
Öğrenilebilir: Davranışlar, deneyim ve öğrenme süreci ile gelişir.
-
Motivasyona dayanır: Davranışlar genellikle içsel veya dışsal motivasyonlardan etkilenir.
2. Davranış Türleri
Psikolojide davranışlar farklı şekillerde sınıflandırılabilir. Genel olarak gözlemlenebilir davranışlar ve gözlemlenemeyen davranışlar olmak üzere iki gruba ayrılır.
a) Gözlemlenebilir Davranışlar
Doğrudan gözlemlenebilen ve ölçülebilen fiziksel hareketlerdir.
-
Yürümek
-
Konuşmak
-
Yazmak
-
El sıkışmak
b) Gözlemlenemeyen Davranışlar
Bilişsel ve duygusal süreçleri içeren, doğrudan gözlemlenemeyen ancak bireyin tepkilerinden çıkarılabilen davranışlardır.
-
Düşünmek
-
Hissetmek
-
Hayal kurmak
-
Karar vermek
c) İstemli ve İstemsiz Davranışlar
-
İstemli Davranışlar: Bireyin bilinçli olarak gerçekleştirdiği davranışlardır (örneğin, yemek yemek, konuşmak).
-
İstemsiz Davranışlar: Bilinç dışı olarak gerçekleşen otomatik tepkilerdir (örneğin, göz kırpmak, refleksler).
3. Davranışı Etkileyen Faktörler
Davranışların oluşumunda hem içsel hem de dışsal birçok faktör etkili olur. Psikolojide davranışı etkileyen faktörler üç ana grupta incelenir:
a) Biyolojik Faktörler
-
Genetik yapı: Kişinin doğuştan getirdiği genetik özellikler davranışlarını etkiler.
-
Sinir sistemi: Beyin ve sinir sistemi, davranışların oluşumunda temel rol oynar.
-
Hormonlar: Stres hormonu (kortizol) veya mutluluk hormonu (serotonin) gibi biyokimyasal maddeler davranışları etkiler.
b) Psikolojik Faktörler
-
Kişilik yapısı: Bireyin içedönük veya dışadönük olması, davranışlarını doğrudan etkiler.
-
Motivasyon: Bireyin davranışlarını yönlendiren içsel veya dışsal etkenlerdir.
-
Öğrenme ve deneyim: Geçmişte yaşanan deneyimler, davranışların şekillenmesinde önemlidir.
c) Sosyal ve Çevresel Faktörler
-
Aile ve arkadaş ilişkileri: Kişinin yakın çevresi, davranışlarını etkileyebilir.
-
Kültür: Toplumun normları, gelenekleri ve değerleri davranışları biçimlendirir.
-
Eğitim: Alınan eğitim, bireyin problem çözme ve karar verme davranışlarını etkiler.
4. Davranış Kuramları
Psikolojide davranışı açıklamak için geliştirilen bazı temel kuramlar vardır:
a) Davranışçı Kuram (John B. Watson, B.F. Skinner)
-
Davranışlar, uyarıcı-tepki ilişkisine dayanır.
-
Ödül ve ceza ile davranışlar şekillenir.
b) Bilişsel Kuram (Jean Piaget)
-
Davranışlar, bireyin düşünme, algılama ve problem çözme süreçlerinden etkilenir.
-
Zihinsel süreçler, davranışların temelini oluşturur.
c) Psikanalitik Kuram (Sigmund Freud)
-
Bilinçdışı süreçler, bireyin davranışlarını etkiler.
-
Çocukluk döneminde yaşanan olaylar, bireyin davranışlarını şekillendirir.
d) Hümanist Kuram (Abraham Maslow, Carl Rogers)
-
Davranışlar, bireyin kendini gerçekleştirme ve potansiyelini ortaya çıkarma isteğinden etkilenir.
-
İnsanın içsel motivasyonu ön plandadır.
5. Davranışın Günlük Yaşamdaki Önemi
Davranış, bireyin çevresiyle olan ilişkilerini şekillendirir. İnsanlar, birbirlerinin davranışlarını gözlemleyerek sosyal ilişkiler kurar ve sürdürür. Eğitim, iş yaşamı ve kişisel gelişim süreçlerinde davranışların etkisi büyüktür.
Örneğin:
-
Bir kişinin saldırgan davranışları, sosyal ilişkilerde sorunlara yol açabilir.
-
Yapıcı ve nazik davranışlar, sosyal kabul ve güven kazandırır.
6. Sonuç
Psikolojide davranış, bireyin içsel ve dışsal uyaranlara verdiği tepkiler olarak tanımlanır. Davranışlar, biyolojik, psikolojik ve çevresel faktörlerden etkilenir. Davranış kuramları, insan davranışlarını anlamada ve yönlendirmede önemli bir yere sahiptir. Davranışların doğru anlaşılması, bireylerin sosyal yaşamda daha sağlıklı ilişkiler kurmasını sağlar.
