1980 Askerî Darbesi, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin dönüm noktalarından biridir. 12 Eylül 1980’de Genelkurmay Başkanı Kenan Evren liderliğinde gerçekleştirilen bu müdahale, sadece hükümeti devirmekle kalmamış; anayasa, siyasal sistem, toplumsal yaşam ve hatta bireylerin düşünce dünyasında derin izler bırakmıştır. Bu makale, 1980 darbesinin nedenlerini, gelişimini ve uzun vadeli etkilerini tarihsel bağlamda ele almaktadır.
1. 1970’li Yıllarda Türkiye: Krizler Ülkesi
1970’li yıllar, Türkiye’de siyasal istikrarsızlığın, ekonomik darboğazların ve toplumsal kutuplaşmanın derinleştiği bir dönemdi.
Koalisyon hükümetleri sık sık değişiyor, sağ ve sol görüşlü gruplar arasında şiddet olayları artıyor, üniversiteler ve şehirler adeta ikiye bölünüyordu.
1978’de Maraş Olayları, 1980’de Çorum Olayları gibi kanlı çatışmalar ülkeyi kaosa sürüklemişti.
Ekonomik açıdan ise, petrol krizi, yüksek enflasyon ve dış borç yükü halkın yaşamını zorlaştırıyordu.
Bu ortamda ordu, “devlet otoritesinin yeniden tesis edilmesi” gerekçesiyle müdahaleye hazırlanmıştır.
2. 12 Eylül 1980 Askerî Müdahalesi
12 Eylül sabahı Türk Silahlı Kuvvetleri yönetime el koydu. Meclis ve hükümet feshedildi, siyasi faaliyetler durduruldu, sıkıyönetim tüm yurtta ilan edildi.
Milli Güvenlik Konseyi (MGK), ülke yönetimini devralarak yasama ve yürütme yetkilerini üstlendi.
Darbenin başındaki beş general —Kenan Evren, Tahsin Şahinkaya, Nurettin Ersin, Nejat Tümer ve Sedat Celasun— devletin tüm kurumlarını denetimi altına aldı.
Darbe bildirisi, “anarşi, kardeş kavgası ve ekonomik çöküşün önlenmesi”ni gerekçe gösteriyor; “Atatürk ilke ve inkılaplarını koruma” iddiasını öne çıkarıyordu.
3. 1982 Anayasası ve Yeni Siyasal Düzen
1980 darbesinin en kalıcı sonucu, 1982 Anayasası olmuştur. Bu anayasa, 1961 Anayasası’na kıyasla daha merkeziyetçi, otoriter ve devletçi bir yapı oluşturmuştur.
Cumhurbaşkanına geniş yetkiler verilmiş, yasama ve yürütme arasındaki denge askeri vesayet lehine değişmiştir.
Ayrıca siyasi partilerin kapatılması kolaylaştırılmış, sendikal faaliyetler sınırlandırılmış, üniversitelerde Yükseköğretim Kurulu (YÖK) kurulmuştur.
Bu dönemde binlerce kişi gözaltına alınmış, siyasi liderler yasaklı hale gelmiş, düşünce ve ifade özgürlüğü ciddi şekilde kısıtlanmıştır.
4. Ekonomik ve Toplumsal Etkiler
1980 darbesi yalnızca siyaseti değil, ekonomik yapıyı da dönüştürmüştür.
12 Eylül öncesinde uygulanmaya başlanan 24 Ocak Kararları, darbe sonrasında daha güçlü biçimde hayata geçirilmiş ve Türkiye’nin serbest piyasa ekonomisine geçişi hızlanmıştır.
Turgut Özal’ın ekonomi politikalarıyla dışa açılan Türkiye, ihracat odaklı bir kalkınma modeline yönelmiştir.
Toplumsal açıdan ise, sendikaların etkisizleştirilmesi, üniversitelerde baskı ortamı ve kültürel muhafazakârlığın yükselmesi dönemin karakteristik özellikleri olmuştur.
5. Darbenin Uzun Vadeli Sonuçları
1980 darbesi, Türkiye’de demokrasinin gelişimini uzun yıllar geriye götürmüştür.
Siyasi partilere yönelik yasaklar, militarist yönetim anlayışı ve sivil denetimin zayıflaması, demokratik kültürün kökleşmesini engellemiştir.
Bununla birlikte, neoliberal ekonomi politikaları ve merkez sağın güçlenmesiyle yeni bir siyasal yapı oluşmuştur.
Bugün bile Türkiye’de devlet-toplum ilişkilerinde görülen bazı yapısal sorunlar, 1980 darbesinin mirası olarak değerlendirilmektedir.
6. Değerlendirme
12 Eylül 1980 Askerî Darbesi, Türkiye’nin yakın siyasi tarihinde bir dönüm noktasıdır.
Bu olay, ülkenin demokrasi serüveninde “travmatik bir kesinti” olarak hafızalarda yer etmiş, devlet ile toplum arasındaki güven ilişkisini zedelemiştir.
Ancak aynı zamanda, Türkiye’nin ekonomik dönüşümünü başlatmış ve küreselleşme sürecine entegrasyonunu hızlandırmıştır.
Dolayısıyla 12 Eylül, hem bir “siyasal kırılma” hem de “ekonomik yeniden yapılanma” sürecinin simgesi olarak hatırlanmalıdır.
Kaynakça
-
Ahmad, Feroz. Modern Türkiye’nin Oluşumu. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2015.
-
Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
-
Bozarslan, Hamit. Türkiye Tarihi: Modern Türkiye’nin Oluşumu 1908–1980. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
-
Keyder, Çağlar. Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
