ÇOCUK EDEBİYATININ TARİHSEL GELİŞİMİ
Çocuk edebiyatının tarihsel gelişimi Dünyada ve Türkiye’de olmak üzere iki baslık altında incelenecektir.
Dünyada Çocuk Edebiyatının Gelişimi
Tüm dünyada çocuk edebiyatının geçmişinin yüzyıllar öncesinden sözlü edebiyat ürünlerine dayandığı bilinmektedir. Bu sözlü edebiyat ürünleri, daha sonra derlenerek çocuk edebiyatının ana malzemeleri haline getirilmiştir. Yazılı çocuk edebiyatı ile ilgili bu güne kadar ele geçen belgelere göre, ilk çocuk kitabının milattan önce VI. yüzyılda Hindistan’da yazıldığı düşünülmektedir. Bu kitapta, bir hükümdarın ele avuca sığmayan oğlunu terbiye eden bir Brehmen’in hikâyesini anlatır. Kitabın içerisinde birçok ahlak ve politika meselelerini eğlenceli şekilde açıklayan hikâyeler ve fabllar yer almaktadır. Bu kitap, eğlendirici tarzda yazılmış ilk didaktik çocuk kitabıdır. Bu kitabın ardından bin yıldan uzun bir süre yeni çocuk kitabı yazılmadığı görülmektedir. Bazı kaynaklarda aynı yüzyılda Konfüçyüs’ün Çin klasiklerini çocuklara aktarmak için özetlediği, ancak bu çalışmaların daha sonra devam etmediğine dair bilgilere de rastlanmaktadır.
Bu arada 16. yüzyıla gelene kadar, ne Türkiye’de ne de başka ülkelerde çocukların hedef
alındığı bir edebiyat ürünü bulunmamaktadır. Bu dönemden sonra çocuk edebiyatının ortaya çıkısı ile ilgili gelişmeleri etkileyen üç temel unsur bulunmaktadır. Bu unsurlardan ilki kiliselerin etkisidir. Avrupa ülkelerindeki kiliseler, çocukların dinsel yayınlar dışındaki kitapları okumalarına karsı çıkmışlar, ancak çocuklar da dinsel içerikli kitapları okumayı sıkıcı bulmuşlar, okumak istememişlerdir. Çocuk edebiyatının gelişmesindeki ikinci unsura bakıldığında ise, geçmişte büyükler için yazılan birçok klasik eserin çocuklar tarafından okunmaya başlamasıyla gündeme geldiği görülmektedir. Çocuk edebiyatının gelişmesindeki üçüncü unsur olarak da Batı’daki kültürel gelişmeler sayılabilir ki bunun basında matbaanın yaygınlaşması gelir. Okuryazarlık oranının yükselmesi ve giderek iletişim olanaklarının artması, kitaba karsı olan ilginin artmasına yol açmıştır.
İngiltere
İngiltere’ de de diger Avrupa ülkeleri gibi başlangıçta çocuk edebiyatına ve çocuk kitaplarına karsı olumsuz bir yaklaşım sergilenmiştir. Bu konudaki olumsuzlukların yavaş yavaş ortadan kalkması 1545’te Hogh Rhodes’ın tavsiyeleri ile başlar. Hogh Rhodes tarafından yazılan bir eğitim kitabında, anne ve babalara çocuklarına basitleştirilmiş hayvan öykülerini, çocuklar için düzenlenmiş kolay anlaşılır öyküleri ve fantezilerden oluşan eserleri okumaları tavsiye edilmektedir. Kitaplarda Orta Çağ’ın dogmatik düşüncelerinden arınarak, çocuğa özgü edebiyat yapmanın gerekliliği vurgulanmaya başlanmıştır. Bu yüzyılda İngiltere’de çocukların yas ve ilgi düzeylerini göz önünde bulundurarak kitap yazan ilk yazar John Newbery (1713- 1767)’dir. John Newbery’nin halk arasında kullanılan şarkı ve tekerlemeleri derleyip yazdığı Ana Kaz (Mother Goose) adlı bir dizi kitabı bulunmaktadır. Aynı yüzyılda çocuklar için yazılmamış olmasına rağmen, bu gün bile çocukların severek okudukları Daniel Defoe’nin (1660- 1731) Robinson Crusoe (1719); Jonathan Swift’in (1667-1745) Gulliver’in Gezileri; Johann David Wyss’ın (1743-1818) Isviçreli Robinson Ailesi gibi pek çok klasik eser bulunmaktadır.
Çocuk edebiyatında atılan en önemli adımlardan biri de 1789’da İngiliz sair William Blake tarafından çocuklar için ilk şiir kitabının hazırlanmasıdır. Bu kitap, Masumiyet Sarkılları adı altında yayımlanır. 19. yüzyıla gelindiğinde, Lewis Caroll (1832-1898) Alice Harikalar Ülkesin de, Charles Dickens (1812-1870) David Copperfield, iomas Hughes Tom Brown’ın Okul Günleri, Brunett-Mrs Frances Hodgson Küçük Prens, Küçük Lord ve Rudyard Kipling (1865-1936) Çengel ve Ormanların Çocuğu adlı eserleriyle karsımıza çıkan yazarlardandır.
Fransa
Fransa’da çocuk edebiyatına ait ilk ürünlerin alfabe ve dil öğretimi ile ilgili çalışmalar için düzenlenmiş kitaplar olduğu görülmektedir. Bu kitaplar kavramları, sayıları ya da nesneleri kolayca hafızada tutabilmek için yazılmış vezinli kafiyeli sorular ve bunların cevapları olarak görülmektedir.
Fransa’da çocuk kitaplarının babası olarak anılan CharlesPerrault (1628-1695),
14. Lui döneminde, halk masallarını derleyerek 1696 yılında çocuklar için basmıştır. Bu masallar arasında Külkedisi, Parmak Çocuk, Mavi Sakal, Kırmızı Başlıklı Kız, Çizmeli Kedi, Uyuyan Güzel bulunmaktadır. Böylece ilk defa Fransız çocuklarının kendilerine ait kitapları olmuştur.
19. yüzyıldan itibaren Fransız edebiyatında yavaş yavaş eğlendirici ve sürükleyici unsurların
da yer almaya başladığı görülmektedir. Bu alanda yazan yazarların basında özellikle bilimkurgu türündeki macera romanlarıyla dikkat çeken Jules Verne gelmektedir. Aya Seyahat, Kaptan Grant’ın Çocukları, Denizler Altında Yirmi Bin Fersah, Seksen Günde Devriâlem, Misel Strogoi, İki Sene Okul Tatili gibi kitapların yazarı olan Jules Verne, yalnız çocukların değil, büyüklerin de dikkatlerini yeryüzünden denizlere ve göklere yönlendirmiştir.
Almanya
Almanya’da da çocuk edebiyatına dair ilk ürünlerin çocuğun dünyasına uygunluğundan ziyade kilisenin etkisiyle, daha çok ahlak kurallarını öğretmeye dayalı eserlerden oluştuğu görülmektedir.
18. yüzyıla kadar da bu etki devam etmiştir. Çocuğun dünyasına yönelik ilk eserleri
veren kişiler ise “Grimm Kardeşler” olarak edebiyat tarihine geçen 19. yüzyılın ikinci yarısına dek bütün Almanya’yı dolaşarak elde ettikleri halk masallarını kendi anlatımlarıyla derleyen iki kardeştir (1824). Alman edebiyatının bir başka önemli ismi de daha çok macera türünde yazdığı romanlarla tanınan Karl Friedrich May’dir. Karl May, Türkçeye Vahşi Batı (1879) ve Kızılderililer (3 cilt 1893-1910) adlarıyla çevrilen kitaplarında çocukları bilmedikleri uzak diyarlara götürür, onlara macera dolu yolculuklar yasatır
Amerika
Amerikan çocuk edebiyatının ilk ürünlerinin daha çok eğitici öğretici özellikleri olan ve millet olma fikrini ön plana çıkaran eserlerden oluştuğu görülmektedir. 19. yüzyılın sonlarına doğru ise Amerikan çocuk klasiklerinin ilklerinden olan Küçük Kadınlar (M. Alcot, 1832-1888), Tom Sawyer ve Huckleberry Finn gibi eserlere rastlanmaktadır. Genel olarak Amerikan çocuk edebiyatının iki önemli gelenek üzerine kurulduğu görülmektedir. Bunlardan birincisi; John Newberry’nin etkisiyle İngiltere’den esinlenerek ortaya çıkmıştır. Diğeri ise; Avrupa dışavurumculuk (ekspresyonizm) akımının Amerika’ya göç eden sanatçılar tarafından Amerikan çocuk kitaplarında kullanılmasıyla Görülür.
Türkiye’de Çocuk Edebiyatının Gelişimi
Türkiye’de çocuk edebiyatı Cumhuriyet öncesi ve Cumhuriyet sonrası olmak üzere iki başlık altında incelenecektir.
Cumhuriyet Öncesi Çocuk Edebiyatı
Tüm dünyada olduğu gibi Türklerde de çocuk edebiyatının ilk ürünlerini tekerlemeler, bilmeceler, masallar, efsaneler oluşturmakla birlikte on dördüncü yüzyıldan sonra başlayan Karagöz oyunları ile edebî ürünlerin zenginleştiği görülmektedir. Türkiye’de çocuk edebiyatının gelişimi, dünyadaki çocuk edebiyatının gelişimiyle yakından ilgili olmasının yanı sıra, bütün yeniliklerin başlangıcı olarak sayılan Tanzimat dönemi, çocuk edebiyatının da gelişiminde başlangıç sayılmaktadır.
Tanzimat döneminde doğrudan doğruya çocuklara yönelik atılan ilk adım 1859 yılında Kayserili Doktor Rüştü tarafından hazırlanan ve “Çocukların En Seçkini” anlamına gelen Nuhbetü’l Etfal adlı alfabe kitabıdır. İçerisinde yer alan hikâye ve fabllara örnek Kabak ile Köylünün Hikâyesi, Deryaya Giden Balığın Hikâyesi, Karınca ile Ağustosböceğinin Hikâyesi, Kedi ile Farelerin Hikâyesi verilebilir.
Tanzimat dönemindeki bir diger önemli adım da yabancı kitapların çevrilmesidir ve bu konuda ilk ürün veren kişi Şinasi’dir (1826-1869). Şinasi’nin ardından Recaizade Mahmut Ekrem (1847-1914), Ahmet Mithat Efendi (1844-1912) ve Muallim Naci (1850-1893) Fransızcadan, özellikle La Fontaine’den fabl türünde şiir olarak yaptıkları çevirilerle Türk Çocuk Edebiyatı’nın gelişmesine katkıda bulunmuşlardır
Cumhuriyet Dönemi Çocuk Edebiyatı
23 Nisan 1920’de Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte çocuklara ulusal değerlerin kazandırılması ve bu bilincin oluşturulması çabasına girilmiş ardından kısa bir süre sonra 23 Nisan ulusal bayram ilan edilmiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında, eğitime verilen önemin artması ve buna paralel okuryazar oranında artış olmasına rağmen, kısa bir süre çocuk edebiyatı alanında durgunluk yaşanmıştır. Bu sırada çocuklar daha çok yetişkinler için kitap yazan Halide Edip Adıvar, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Reşat Nuri Güntekin, Aka Gündüz gibi yazarların kitaplarını okumuşlardır. Bunların yanında özellikle yazdığı tarihi romanlarla çocukların dikkatini çeken bir diger yazar ise Abdullah Ziya Kozanoğlu’dur. Yazarın eserlerine Kızıl tuğ (1923), Atlı Han (1924), Türk Korsanları (1926) ve Gültekin (1928) gösterilebilir. Çocuk edebiyatında ulus sevgisi, yurt sevgisi, insanlık ve din gibi konuların işlendiği Cumhuriyetin ilk yıllarından 1940’lı yıllara gelindiğinde ise daha çok şiir alanındaki konuların zenginleştiği görülmektedir. Özelikle basında İsmail Hakkı Sunat (1900-1961), İsmail Hakkı Talas (1909-1978), Hasan Ali Yücel (1897-1961) gibi öğretmen eğitimci ozanların ilköğretim programlarında yer alan üniteler ve belirli gün ve haftalarla ilgili didaktik öğretici şiirleri bunlara örnek gösterilebilir.
Cem Güney’in yapmış olduğu halk hikâye, masal ve efsanelerini yapısını bozmadan edebî eser düzeyine çıkarma çalışmaları çocuk edebiyatı açısından oldukça önemlidir. Bu çalışmalarına örnek olarak Dertli Kaval (1945), Nar Tanesi (1946), En Güzel Türk Masalları (1948), Açıl Sofram Açıl (1949), Nasreddin Hoca Fıkraları (1957), Dede Korkut Masalları (1958) gösterilebilir. Basılmış olan bu kitaplardan Açıl Sofram Açıl, Danimarka’daki “Hans Christian Andersen Medal Kurumu” tarafından 55 ulusun çağdaş masal yazarları arasından seçilerek onur listesine alınan 11 eser arasında en mükemmeli kabul edilmiş ve sanatçıya Andersan Payesi Şeref Diploması ve Dünya Çocuk Edebiyatı Sertifikası verilmiştir (1956). Aynı armağanı “Dede Korkut Masalları” adlı eseriyle 1960’ta ikinci kez alarak Türk çocuk edebiyatı açısından önemli bir gelişmeye imza atmıştır.
Çocuk edebiyatına yönelik en önemli katkılardan biri de Doğan Kardeş yayınlarıdır. İlk olarak 23 Nisan 1945 tarihinde yayınlanmaya başlamış en uzun süreli ve kaliteli çocuk dergisidir.
Çocuk edebiyatımızda önemli hamlelerden biri de Kemaletin Tuğcudan gelir. Daha çok engelli çocukların yaşamlarını öyküleştiren Tuğcu, ölüm ve ölümün acı sonuçlarını da işlemiş olması nedeniyle çocukların dünyasını olumsuz etkilediği gerekçesiyle zaman zaman eleştirilmiştir. Tas Yürek, Saadet Borcu, Sokak Köpeği, Şeytan Çocuk, Küçük Mirasyedi ve Ayşecik yazarın romanlarına örneklerdendir.
